مسائل روحانیت به روایت ابطحی رمان نویس!
عطر و تن: محمدعلی ابطحی در رُمان «گذر خان» می خواسته با بیان پروتکلهای جامعه روحانیت قبل از انقلاب، مسیر رشد روحانیت را برای مخاطبان تشریح کند. در جاهایی از این اثر از طنز استفاده می نماید که خودش می گوید می خواسته جامعه مخاطبان رمان را از دایره طلبه حوزه ها بیرون ببرد.
حجت الاسلام سیدمحمدعلی ابحطی که او را در قامت سیاست مدار - خاصه در دولت اصلاحات - می شناسیم، به قامت یک نویسنده آمده و رمانی نوشته از سالهای قبل از انقلاب و مبارزات سیاسی؛ آن هم نه داستان یک مبارز از دل مردم عادی، داستان مبارزی از جامعه روحانیت.
او داستان خودرا در گذر خان، یکی از محله های قدیمی و پر رفت وآمد قم روایت کرده؛ جایی که ممدسن [شخصیت اصلی داستان] چشم و گوش پدرش شده و نادیده ها را به جای پدرش دیده، رشد و نمو کرده، به پستوهای بیت روحانیون وارد شده و مناسبات را به خاطر سپرده است، عاشق شده، راه زندگی اش را برگزیده و در نهایت از دنیا رفته است. رمان از ماجرای یک روضه نه چندان معمولی آغاز می شود. شخصیت های داستان چندان تقدیس نشده اند، ابطحی خوب و بد را کنار هم دیده و اهتمام کرده شخصیت هایی بسازد که در اطراف خودمان می بینیم.
رمان «گذرِ خان» ابطحی را میتوان یک رمان تاریخی و سیاسی و گزارشی از مناسبات زندگی روحانیون دانست. البته نویسنده تاکید دارد به دنبال بیان پروتکلهای روحانیت قبل از انقلاب بوده و قصد داشته جامعه روحانیت را به مردمی که روحانیت به شان حاکم شده، بشناساند.
ما رمان را تهیه کردیم، خواندیم و درباره ی آن گفتگو کردیم.
در ادامه گفت وگوی ایسنا را با محمدعلی ابطحی درباره ی این کتاب می خوانید:
چه اتفاقی افتاد که از قامت دولتمرد درآمده، به هیئت نویسنده ظاهر شدید؟ در واقع تصمیم گرفتید داستان نویس شوید.
زندگی من به دو بخش تقسیم شده؛ پیش از ۸۸ و پس از آن. پس از سال ۱۳۸۸ در دوران بحرانی قرار گرفتم. پیش تراپیست می رفتم. یکی از اتفاقات خوبی که به من سفارش شد و خودم هم پذیرفتم، این بود که خودم را به فیلم و رمان ببندم. کاری هم نداشتم، در آن زمان کسی هم با ما کاری نداشت، شروع کردم به خواندن رمان. تقریباً رمان های معروف دنیا را خواندم و در چارچوب قهرمان داستان در می آمدم. البته رمان ایرانی کم خواندم و بیشتر رمان های خارجی خواندم. آن قدر در خواندن رمان روان شده بودم که «صد سال تنهایی» را بدون اینکه اشتباهی در نسل ها داشته باشم و نیاز باشد به صفحات قبل رجوع کنم، جلو می رفتم. «مسیح بازمصلوب» کازانتزاکیس هم از رمان های برگزیده من بود. همینطور «زوربای یونانی» به علت انسانیتی که داشت برایم جالب بود. با خواندن رمان ها توانستم خودم را پیدا کنم.
بعداز رمان خوانی به رمان نویسی علاقه مند شدم. کارگاهی بی سر و صدا تشکیل می شد. یکی از دوستانم این کارگاه را به من معرفی نمود. ۶ ماه به آن کارگاه رمان نویسی رفتم و آموزش رمان نویسی دیدم.
می توانم اسم مدرس کارگاه را بپرسم؟
دوست ندارد که نامش را بگویم.
در این کارگاه ها که ۶ نفر بودیم، هرکدام داستانی می نوشتیم. فضا هم بگونه ای بود که آدم علاقه مند می شد بنویسد. البته مجبور به نوشتن بودی، برای اینکه در هر جلسه باید قسمتی از داستان را می خواندی. آدم یک هفته می تواند از زیر تکلیف در برود اما هفته های بعد که نمی گردد.
در این کلاس ها، من ماجرایی را نوشتم که سال ۱۳۹۰ به اتمام رسید. اسمش هم «اینجا کسی باور نمی کند» است؛ درباره ی اتفاقاتی است که برای خانواده ویژه ای در سال ۱۳۸۸ پیش می آمد.
یکی از شخصیت های داستان، فردی بود که در زمان جنگ عراق و ایران، مسئولیت امنیت منطقه را بر عهده داشت. خانم تهرانی شیطانی هم به جبهه رفته است. اتفاق امنیتی می افتد و این خانم دنبال این آقا است که اتفاق را گزارش دهد. حالا سال ۸۸ است و این دو، زن و شوهر هستند و دو فرزند دارند. شوهر همچنان در ادامه مسیر خود، مسئولیت امنیت تهران را از جانب سپاه دارد. خانم هم در راه انقلابی بودن، مسئولیت تبلیغات یکی از کاندیداهای ریاست جمهوری است. البته اسمی نیامده اما برای مهندس موسوی است. اختلاف هایی این گونه رخ می دهد، دایی این خانم دستگیر می شود. این دایی، شخصیت خودم است. پسر آقای دادیار هم، بازجوی دایی می شود و اتفاقات زندان را روایت می کند. این رمان مجوز نگرفت. در دولت آقای روحانی، هر کاری کردم، مجوز نگرفت.
در وبلاگتان هم به این مورد اشاره کرده و گفته بودید یک نسخه را برای آقای خاتمی هم فرستاده اید.
برای آقای خاتمی فرستاده بودم. اما دوستان به دفتر ایشان مراجعه نموده، کتاب را گرفتند و... بماند. نخستین کارم این رمان است و «گذر خان» در واقع دومین کتاب من است.
کتاب اولم همان گونه که گفتم، مجوز نگرفت. وزیر ارشاد وقت که خود اهل کتاب بود، رمان را خواند و گفت درباره ی بحث ۸۸ هرچه که باشد، ما مجوز نمی دهیم. هرچند رمان خاکستری بود.
یعنی آقای سید عباس صالحی مجوز نداد؟
بله، هرچند دوست قدیمی ما بود.
پس رفیق باز نبود.
کارش را دوست داشت.
برایتان بهتر نشد که رمان اول تان منتشر نشد؟
آن هم کتاب خوبی بود. بعد، موضوع داستان «گذر خان» به ذهنم رسید. برای نوشتنش هم تحقیقات یکی دو ساله ای داشتم، برای اینکه بعضی از جزییات یادم رفته بود. از جانب دیگر، من طلبه مشهد بودم و اتفاقات داستان در قم می افتاد.
برای نوشتن این رمان، هم آموزش رمان نویسی دیدم، هم درباره ی موضوعش تحقیق کردم، هم خودم «جد اندر جد» آخوند بودیم و بسیاری از این اتفاقات در زندگی ما جاری بود. در واقع به موضوع حس داشتم.
مثلا در بخش پایانی، یکی از شخصیت ها، مجاهد خلق می شود و سراغ آیت الله بیجاری [شخصیت دیگر داستان] می رود و او را ترور می کند؛ این اتفاق در خانواده ما صورت گرفت. در خانواده بسیاری از علما پیش آمده بود که فرزندانشان مجاهد شده بودند؛ مانند آقای جنتی، محمدی گیلانی و آیت الله حسنی.
یعنی شخصیت های رمان، مابه ازای خارجی دارند؟
خیلی از شخصیت ها مابه ازای واقعی داشتند اما من اهتمام کردم در چارچوب داستان بیاورم و کتاب، قالب مستند نداشته باشد و قصه شود.
یکی از بخش های جالب کتاب، طنازی با تکیه کلام های روحانیون [اصطلاحات آخوندی] در برخورد با مسائل روزانه است؛ تکیه کلام هایی که چندان در متن جامعه نیست، شاید پررنگ ترین شان برای مردم، «تقبل الله» باشد. اما در این کتاب یادگیری و ادای تکیه کلاهام چون اسعدالله ایامکم، عافاکم الله و... برای طلبه ها مسئله می شود، هرچند طنز حول محور این تکیه کلام ها بیشتر است.
طنز در کتاب زیاد است؛ البته طنزهایی که فقط برای آخوندهاست. هرچند با ارشاد هم در این حوزه خیلی کل کل کردم.
بحثی در ذهنم بود، که این کتاب را چه کسانی می توانند بخوانند، آیا کسانی که با روحانیت آشنا هستند می توانند بخوانند یا همه می توانند. خیلی ها معتقدند فقط طلبه ها این کتاب و جزئیاتش را می فهمند. البته مشابه خارجی زیاد داریم؛ داستانی هایی که در ارتباط با حوزه مسیحیت و کلیسا اتفاق می افتد و درباره ی جزییات و پروتکلهای کلیسا است خیلی زیاد است اما در زمینه رمان فارسی چنین چیزی نداریم. بنابراین علاقه مند بودم حقیقت را به نحوی به جامعه ای که روحانیت به آن جاکم شده منتقل کنم. حقیقت این است، مانند پیش از انقلاب نیست که دستگاه روحانیت برای خود کار کند. الان سرنوشت کشور در اختیار روحانیت است. جامعه هم چیزی از روحانیت نمی داند که آنها در چه مسیری رشد کردند.
اینکه درباره ی روحانیت پیش از انقلاب بنویسم، در واقع تعمد من بودغ تا اگر خدا توفیق بدهد، بتوانم جلد دومی درباره ی روحانیت پس از انقلاب بنویسم که همه سنت های قدیمی حوزه را به هم ریختند. الان حوزه به بنگاه کاریابی تبدیل گشته است. می خواستم حقیقت های حوزه بدون داشتن شیدایی نسبت به حوزه و نه با بی انصافی و نفرت در نوشته هایم، درباره ی حقیقت ها بگویم.
فکرمی کنم با طنزهایی که آوردم، فضا تعدیل شده تا خارج از جامعه روحانیت هم کسانی مخاطب این کتاب قرار گیرند. این را باید شما بگویید که کسی چیزی از کتاب می فهمد، دوست دارند یا ندارد. من اهتمام کردم بگونه ای بنویسم که مخاطبش بشوند.
اتفاقا زمان خواندن کتاب به موضوع یاد شده فکر کردم. بخش هایی از کتاب می تواند مخاطب خاص داشته باشد و به آشنایی کلی از روحانیت، فضای حوزه، اختلاف حوزه قم و مشهد نیاز دارد. درباره اختلافات حوزه قم و مشهد بخصوص مسئله تفکیک، خودم دوست داشتم بیشتر در چارچوب داستان روایت می شد و ممدسن بیشتر فالگوش می ایستاد. در جایی از رمان آیت اللهی را از مشهد می آورید که درباره ی این اختلاف ها حرف می زند اما شخصیت متعادلی است و نمی خواهد اختلافات بین علما علنی باشد. درباره ی حضور این شخصیت، بیشتر می گوید؟
برایم خیلی مهم بود که پروتکلهای روحانیت را بتوانم در داستان بیاورم. پروتکل هایی در روحانیت اصیل وجود دارد که غیرقابل شکست است. بطورمثال در قدیم در مجالس ختم که در مسجد ارک برگزار می شد، گوشه ای از مسجد [از در که وارد می شوید، سمت چپ در] علما که وارد می شدند، یک راست آن جا می رفتند، مهم نبود که جا هست یا نیست، یا باید فشار می دادند که جا شوند و یا اینکه یکی مانند فنر می جست و جایی دیگر می رفت. این مورد را در قسمتی که مرجع تقلید بزرگی از دنیا می رود، آوردم.
دید و بازیدهای مراجع یکی از پروتکلهای مهم روحانیت بود که با آمدن آیت الله موسوی از مشهد نشان دادم. داستان بیشتر از این کشش نداشت که درباره ی مکتب تفکیکی که در مشهد بود و با حوزه قم اختلاف داشت، بگویم. یکی دو صفحه ظرفیت داشت.
درباره پروتکل ها، مهم بود اگر آیت الله از دنیا می رود، چه کسی زودتر اطلاعیه بدهد، چه کسی مجلس ختم اول را بگیرد، نماز را چه کسی بخواند. هر کسی که زودتر این کارها را می کرد، به این معنا است که در مرجعیت آینده می توانست نقش داشته باشد. این ها اتفاقات مهمی است. حقیقت هایی است که هنوز هم ادامه دارد. در داستان زمانی که مرجع تقلید می میرد، ۶ صبح، مردم به خانه های علما مختلف می روند، این ها مهم بوده است.
شخصی اصلی به اصرار خود به حوزه وارد می شود و می خواهد طلبه شود اما در نهایت مجاهد می شود، او بارها دورویی پدرش و آیت الله بیجاری را می بیند، آیا این زمینه فکری که در زمینه نفاق و دورویی دیده، در راهی که وارد شده، تأثیر داشته است؟ ما در داستان یک پرش زمانی داریم که مشخص نمی شود چطور در این راه قدم گذاشته است؟
نه، به گذشته ربطی نداشت. یک حقیقت داریم؛ اینکه بسیاری از فرزندان چهره های سیاسی و یا غیرسیاسی که زندان رفتند، در زندان عضو مجاهدان خلق شدند، بچه هایی که اتفاقا مذهبی بودند همچون فرزندان علما. برادر آقای خاموشی که زمان شاه اعدام شد، جزو چریک های فدایی شدف نه مجاهد و سوسیالیت، فدائی که کمونیست است. یا پسر آقای لولاچیان. تنها راهی که قضیه را تمام کنم، همین بود؛ جهش تاریخی.
از جانب دیگر، مابه ازای این را در خانواده خودمان داشتیم. دایی ای داشتم با نام شهید هاشمی نژاد که ایشان توسط مجاهدان در مشهد ترور شد. پسرعمه ای داشتم که فرزند یکی از علمای مهم قم بود و بعنوان مجاهد در رشت دستگیر و زندانی شده بود، اتفاقا طلبه هم بود. همراه خانواده و عمه و شوهرعمه ام برای تشییع شهید هاشمی نژاد که توسط مجاهدان ترور شده بود و همه شهر تعطیل بود، راهی مشهد شدیم. آن روزها روزنامه کیهان عصرها چاپ می شد، به شوهرعمه ام زنگ زدند که روزنامه تیتر زده است که امیرشریف رازی اعدام شد. در یک خانواده کوچک که می خواستیم برای تشییع جنازه به مشهد برویم، عده ای راهی تهران شدند تا جنازه اعدامی را بگیرند. اتفاق غریبی برای ما بود که من در در داستان آوردم.
نکته ای که در داستان، مخاطب را کمی گیج می کند، به آقای بیجاری و مادر ممدسن مربوط است. مادر ممدسن که در خانه آقای بیجاری کار می کرده، صیغه آقای بیجاری بوده است. صیغه چیز بدی نبود، دخترهایی که به خانه علما می روند، آن جا کار می کنند، باید محرم باشند.
پروتکل بوده؟
بله پروتکل بوده.
با کنیز فرق دارد؟
قاعده کنیز فرق دارد.
شیرینی داستان و مخالفت بیجاری با ازدواج دخترش و ممدسن، تردیدی بود که آقای بیجاری داشت و احتمال می داد ممدسن بچه خودش باشند، یعنی خواهر و برادر باشند. وزارت ارشاد سر این ماجرا مقاومت کرد. من مجبور شدم مادر ممدسن را صیغه کارگری کنم که به آنجا رفت و آمد می کند.
در مشهد تحصیل کردید، برای شخصیت های مثبت و منفی از کدام یک از علما وام گرفتید؟
شخصیت مثبت و منفی در داستان من وجود ندارد. همه خاکستری هستند. از شخصیت های وقعی وام گرفتم.
کدام شخصیت ها؟
آیت الله شریعتمداری، آیت الله منتظری، پسر عمه خودم. یا قسمتی دارد درباره ی وسواس. الان هم یکی از علما که شیخ باسوادی است، آنقدر وسواس دارد که پدرش درآمده است. عبا را در دوشش می گیرد، در خیابان ها راه می رود. در مدرسه مروی بود، او مواظب بود که دست هایش برای وضو حتما در آب کُر باشد، در آفتاب خشک شود. طلبه ها خیلی اذیتش می کردند، می رفتند از بالا آب داغ می ریختند که «بول» کرده ایم و این بنده خدا همه وجودش را در آب یخ می گرفت. همه مابه ازای خارجی دارد اما دیده نمی گردد، در چارچوب داستان رفته اند.
چرا بستر عاشقانه را انتخاب کردید، آیا راه دیگری نبود که به پستوهای بیت علمای عظما وارد شوید؟
خود این واقعیتی در زندگی زنان روحانیون است؛ ابتدا داستان با چشم و هم چشمی زنانه آغاز می شود که همسر کمالی روضه مفصلی گرفته خب ما چرا نگیریم.
عشق جزئی از زندگی است، اگر نمی نوشتم خیلی راه راحت تری بود؛ برای بیان این عشق در سطح دو آیت الله عظمی در قم و بچه هایشان، باید خیلی با ملاحظه وارد می شدم. من می خواستم بخشی از حقیقت را بیاورم و حس می کردم بدون توجه به این عشق، خوب نیست. ادبیات طنز جامعه، نسبت به روحانیت در حوزه جنسی است و حرف های تند و رکیکی در ذهن هاست. من با ارشاد بحث داشتم که صیغه عنوان شرعی است و لزوما بحث ارتباط جنسی نیست، زنی که ۲۴ ساعت کلفت خانه یک آیت الله باشد، امکان ندارد که محرم نباشد.
باید از ناشر (ققنوس) هم تشکر کنم که این کتاب را چاپ کرد، اگر درجای دیگری چاپ می شد، تصور می رفت قصه کاملا مذهبی است.
گلی امامی در نشستی به نقل از یکی از مسؤولان دولتی عنوان نمود، مشکل اصلی سیاستمدارن اینست که داستان و رمان نمی خوانند و درباره ی شناخت انسان، جامعه و احساسات مردم کم اطلاع دارند. تلویحا منظور این بود که اگر داستان و رمان بخوانند، وضعیت به این شکل نخواهد بود. آیا سفارش شما به سیاستمداران خواندن داستان و رمان است؟
بر اساس تجربه خودم، برای خودم مفید بوده است. در گودریدر صفحه ای دارم، فهرست کتاب هایم هست و نظرات را گذاشته ام. برای من خیلی متفاوت بود.
از رمان و داستان، مهم تر فیلم است. در آی. ام. دی. بی صفحه ای دارم که فیلم هایی که دیدم خلاصه شان را می گذارم. تجربیات دنیا در این داستان ها و فیلمها هست ولی متأسفانه کم دیدم که کتابخوان باشند. این حرف را قبول دارم اگر کتاب می خواندند بسیاری از مشکلات کم می شد.
زمانی که در حاکمیت بودم، تنها چیزی که به گوششان خورده بود، یکی دو نکته منفی از وسط داستان که لحظه ای خواننده را متوقف نمی کند، بطورمثال «بوسیدن» این ها را جمع می کردند. آقای مهدی نصیری که الان موضع ش تغییر کرده، مسئول بولتن درباره ی کتاب بود. در دوران آقای خاتمی، جملات این چنینی را کنار هم می گذاشتند. اهمیت کتاب بسیار زیاد است. اینستاگرام امکانی است دست همه است، تک و توک پست هایم یک میلیون لایک خورده است اما کتابی که حداکثر ۱۰۰۰ نسخه دارد، چرا باید مراقبت نماییم که مبدا جمله ای در آن باشد! به قول شاملو «دهانت را می بویند، مبادا گفته باشی دوستت دارم!».
منبع: atrotan.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب